جدیدترین نظرسنجی «برند محبوب» شرکت کاریابی «ایران تلنت» منتشر و شرکت «ابر آروان» هفتمین شرکت رویایی برای اشتغال معرفی شد. این پیمایش در واقع یک بررسی میان ۱۲۰ هزار کارجو، طی ۱۶ سال گذشته بود که نکته‌ی جالب‌توجه آن درباره‌ی سهم گروه شغلی «مهندسی» با ۲۳ درصد و سهم سطح تخصص «کارشناس‌ارشد و متخصص» با ۴۱ درصد، به‌عنوان بیش‌ترین فراوانیِ مشارکت‌کننده در این پیمایش است؛ به‌همین دلیل می‌توان گفت که نتایج این پیمایش، بینش بالایی در زمینه‌ی رفتارشناسی مهندسان حوزه‌ی تکنولوژی و فناوری کشور را نشان می‌دهد.
وقتی این نظرسنجی ادواری را با نگاهی کلی‌تر کنار وضعیت اقتصاد دیجیتال کشور و مهاجرت نیروی انسانی ایرانی می‌گذاریم، چند پرسش مهم درباره‌ی تاثیر ملی شرکت‌های فهرست رویایی برای نیروی انسانی ایرانی مطرح می‌شود؛ اینکه آیا این شرکت‌ها به‌شکلی فعالانه می‌توانند در نگهداشت نیروی انسانی موثر باشند؟ و از سویی دیگر آیا قرار گرفتن یک شرکت ابری در میان برگزیدگان بخش شرکت‌های رویایی، نشان‌دهنده‌ی بهبود وضعیت ایران در اقتصاد دیجیتال است؟
در ادامه برای پاسخ به این پرسش‌ها سعی می‌شود تا حدودی به ابعاد مختلف این نظرسنجی از حیث عوامل کلان اقتصاد توسعه و نیروی انسانی در منطقه‌ی خاورمیانه و ایران توجه شود.
نیروی انسانی، مهره‌ی مهم اقتصاد دیجیتال
مهم‌ترین کلان‌روندهای نیروی انسانی در قرن بیستم را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن نقش اقتصاد دیجیتال در کسب‌وکارها بررسی کرد. جدیدترین یافته‌ها نشان‌دهنده‌ی آن است که بخشی از مهم‌ترین ترندهای توسعه‌ی نیروی انسانی در این سال‌ها درباره‌ی رشد ماشینی‌شدن، کاربردپذیری هوش مصنوعی و دورکاری در شرکت‌های خصوصی است؛ به این معنا که شاخص‌‌هایی کلی که همگی در نسبتی با نیروی انسانی متخصص بازتعریف می‌شوند و به‌همین دلیل است که در سنجه‌های مرتبط با اندازه‌گیری اقتصاد دیجیتال هر کشور، یک بخش جداگانه و مرتبط با نیروی انسانی به‌طور مشخص تعریف شده که به فراوانی و تعداد متخصص‌های حوزه‌ی فناوری می‌پردازد.
اما جایگاه ایران در این وضعیت چگونه است؟ در گزارشی از پایگاه داده GTCI[1] مشخص می‌شود که ایران در زمینه‌ی رشد و پرورش نیروی انسانی باکیفیت جزو کشورهایی با نمره‌ی میانگین به‌نسبت مطلوب و در بخش «نگهداشت استعدادها» جزو کشورهایی با وضعیت بسیارپایین‌تر از میانگین جهانی قرار دارد. هنگامی‌که این داده‌ها را کنار برگزیدگان بخش شرکت‌های رویایی نظرسنجی «ایران‌تلنت» قرار می‌دهیم، می‌توان به نقش این شرکت‌ها در نگهداشت نیروی انسانی باکیفیت[2] (با توجه به سطح جامعیت بررسی گروه شغلی مهندسی و سطح تخصص که در این پیمایش به آن توجه شده است)، برای اقتصاد دیجیتال کشور پی برد؛ نقشی که در دو بعد کلانِ اقتصادی و اقتصادی به‌شکل توامان موثر است:
نقش شرکت‌های ابری در سنجش اقتصاد دیجیتال
در بخش فهرست شرکت‌های رویایی به‌ترتیب شرکت‌های دیجی‌کالا، بازار، دیوار، اسنپ، اسنپ‌فود، آپ و ابر آروان قرار دارند، همگی این شرکت‌ها در اکوسیستم فناوری و نوآوری کشور فعالیت دارند.
نکته‌ی مهم دیگر در این رده‌بندی قرار گرفتن «ابر آروان» به‌‌علت نوع خدمات این شرکت است. سویه‌ی پنهان‌تر این استقبال زمانی روشن می‌شود که استقبال کارجویان را در کنار برخی از هجمه‌های سنگین رسانه‌ای علیه آروان بررسی کرد؛ در واقع با نتیجه‌ی این گزارش شاید بتوان گفت تلاش جریانی برای معرفی نادرست ابر آروان به‌عنوان یکی از مسببان اعمال فیلترینگ در سال‌های گذشته از سوی کارجویان حوزه‌ی تکنولوژی هم فاقد ارزش فنی است و برای آن‌ها خدمات و حوزه‌ی اختیار و عمل یک شرکت ابری روشن شده است. نکته‌ی دیگر این مساله زمانی اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند که بدانیم توسعه و استقبال از شرکت‌هایی با خدمات ابری جزو یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های پیشرفت اقتصاد دیجیتال در کشورهاست[3] .
طبق آخرین بررسی پایگاه داده‌ی World Economic Forum, 2020 درباره‌ی میزان استفاده از فناوری‌های نوظهور مشخص شده است که رایانش ابری با ۱۷ درصد استقبال، جزو محبوب‌ترین زیرساخت‌های تکنولوژیک میان شرکت‌ها تا سال ۲۰۲۵ است و این یعنی سطح نیازمندی شرکت‌ها به نیروی حوزه‌ی فناوری فضای ابری رایانشی روزبه‌روز در حال افزایش است.
در همین بررسی، مشخص می‌شود که شرکت‌های تراز اول اقتصاد دیجیتال در فواصل کوتاه‌مدت برای جذب و حفظ استعدادهای جهانی در یک رقابت تنگاتنگ قرار دارند؛ وضعیتی که روندهای جهانی جذب مهاجرهای متخصص، درنهایت موجب ایجاد شرایط نگران‌کننده‌ای برای سرمایه‌های انسانی ایرانی شده‌اند.
نکته‌ی جالب‌توجه دیگر زمانی است که به‌رغم وضعیت میل به مهاجرت بسیار بالای متخصص‌های ایرانی[4]، جدیدترین گزارش GTCI درباره کارکرد فضای ابری در کسب‌وکارهای ایران را بررسی می‌کنیم؛ نتایج نشان می‌دهد که بستری پویا از این صنعت در ایران فعالیت می‌کند، در نمودار زیر ایران در رتبه ۲۲ از تقسیم‌بندی انواع کشورهای صنعت رایانش ابری قرار دارد که نشان‌دهنده‌ی وضعیت مطلوبی نسبت به سایر عرصه‌های اقتصادی کشور است و نشان‌دهنده‌ی پتانسیل کشور برای مسیر توسعه در اقتصاد دیجیتال است.
اهمیت نگهداشت نیروهای متخصص فناوری
حدود یک‌سوم جمعیت خاورمیانه زیر ۱۵ سال سن دارند و جمعیت جوان فعلی (افراد میان ۱۵ تا ۲۴ سال) با بیکاری مواجه‌اند؛ به‌همین دلیل نرخ بیکاری در منطقه ۲۵ درصد است.
طبق بررسی 2022 PWS مشاغل مرتبط به فناوری در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس[5] یک‌سوم کشورهای دارای اقتصاد پیشرفته‌تر است و نیروهای کاری آن‌ها نیز به اندازه همتایان خود در مناطق رشدیافته‌تر مهارت ندارند. در واقع بیش‌تر مشاغل مرتبط به فناوری در این مناطق ازسوی مهاجران انجام می‌شود و ۹۳ درصد متخصصان مدارک خود را از دانشگاه‌های خارج از این منطقه دریافت کرده‌اند؛ به‌عبارتی در عمل نیروهای بومی نیز مهاجران بازگشتی هستند.
خطری که هم‌زمان نیروهای متخصص ایران را تهدید می‌کند؛ در گزارشی از 2020 World Economic Forum مشخص شده است که ۴۱ درصد مدیران کسب‌وکارها قصد دارند کمبود نیروهای انسانی خود را از راه نیروهای غیرحضوری تامین کنند. این برای کشورهای مهاجرفرست، زنگ خطری دوچندان است. دقیقا به‌همین دلیل است که بررسی‌های مکنزی[6] نشان می‌دهد که یکی از مهم‌ترین ترندهای نیروی انسانی در دنیا، تلاش برای بهبود وضعیت برای شرایط دورکاری کارمندان یک سازمان است؛ به این معنا که کشورهای بیش‌تر توسعه‌یافته برای بهره‌وری بالاتر نیروی انسانی در دوران دورکاری بیش‌تر تلاش می‌کنند و این یعنی امکان مهاجرت مجازی (دورکاری) برای نیروهای متخصص کشور ما به‌مراتب بیش‌تر از قبل فراهم می‌شود.
در مجموع اما وقتی ایران را در چنین وضعیتی در کنار کشورهای منطقه و سهم ایرانیان بومی در شکل‌گیری اکوسیستم فناوری را بررسی می‌کنیم، باید به پتانسیل نیروهای متخصص کشور توجه داشت؛ نیروهایی که به‌رغم تحریم و فیلترینگ داخلی و خارجی، می‌کوشند رمق باقی‌مانده‌ی اقتصاد دیجیتال کشور را در این کالبد نگه دارند.
نکته‌ی پایانی آن است که گزارش ایران‌تلنت بهانه‌ای شد که به پرسشی بنیادین اندیشید؛ اینکه آیا بنگاه‌های اقتصادی کوچک در ایران توان احیای بخشی از اقتصاد دیجیتال کشور را دارند؟ یا اساساً می‌توان از آن‌ها چنین انتظاری داشت؟ گرچه بدیهی‌ا‌ست که این نظرسنجی را نمی‌توان و نباید به کل جامعه‌ی متخصصان حوزه‌ی فناوری کشور تعمیم داد، اما نکته‌ی مهم، اهمیتِ فلسفه‌ی چنین نظرسنجی‌هایی در سطح کلی جامعه است. اینکه آیا بنگاه‌های کوچک اقتصادی می‌توانند نقشی کوچک اما موثر داشته باشند؟ آیا در کشورهایی با سهم قابل‌توجه اقتصاد دولتی مانند ایران، اساساً نقش چنین بنگاه‌هایی می‌تواند از سطح تاثیر صرفاً اقتصادی فراتر رود و به یک امیدِ جامعه‌شناختی تبدیل شود؟
[1] The Global Talent Competitiveness Index
[2] با توجه به سطح جامعیت بررسی گروه شغلی مهندسی و سطح تخصص که در این پیمایش به آن توجه شده است.
[3] TECHNOLOGY AND INNOVATION REPORT 2023
[4] پیمایش بررسی میل به مهاجرت در میان استارتاپ‌های دانش‌بنیان کشور. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری . تابستان ۱۴۰۲
[5] کشورهای عربی حوزه‌ی خلیج فارس
[6] McKenzie
[7] طبقه، سیاست و نظریه‌ی اجتماعی. آصف بیات. نشر شیرازه. ۱۴۰۱
